انسان با نیازهای غریزی – فطری به دنیا می آید که مجموعه آنها در چارچوب قوه عاقله (= قلب) ، قوه جاذبه و قوه دافعه، به رشد و شکوفایی و صلاحیت برای خلافت الهی بسیار مهم و سازنده است؛ البته نیازهای غریزی – فطری آدمی در یک سطح نیست و دارای سلسله مراتب طولی است که البته دارای ساختاری بسیار شکننده و انعطاف پذیر است و این گونه نیست که این سلسله مراتب در هم فرو نریزد؛ بلکه هماره همانند برزخی است که گوشه های و کرانه های هر یک از دو سو در دیگری همانند زمان فجر و گرگ و میش هوا، در هم ولوج کرده و فرورفته است.

نیازهای اصلی انسان را می توان به دو دسته اصلی غریزی و فطری دسته بندی کرد. البته این نیازها در توزیع می تواند به زیر مجموعه هایی دسته بندی شود که یکی از آن ها دسته بندی سه گانه زیر است:

1. نیازهای آسایشی و جسمی؛ مانند نیاز به آب، غذا، میل جنسی که در حقیقت در چارچوب قوه جاذبه عمل و رفتار می کند؛

2. نیازهای آرامشی و ایمنی که شامل امنیت، نظم و ثبات و مانند آن ها است. این ها نیز در چارچوب قوه دافعه عمل می کنند و خشم و غضب در همین چارچوب یک رفتار طبیعی و غریزی است؛

3. نیازهای عاطفی که شامل دانستن، فهمیدن، محبت، مودت، عفت و حرمت نفس و عرض و آبرو، عزت نفس و تکریم آن می شود. این ها نیز در چارچوب قوه عاقله به معنای قوه قلبی عمل و رفتار می کنند؛ زیرا مراد از قلب در آموزه های قرآنی مرتبه ای از نفس است که کارکردهای فراتر از عقل در مفهوم ارسطویی دارد و تنها به فهم و درک محدود نمی شود، بلکه شامل همه جنبه های رشد و کمالی انسان می شود که انسان را سزاوار خلافت الهی می سازد.

اگر به این سه نیاز نفس به درستی پاسخ مثبت داده شود، انسان به مرتبه ای می رسد که از آن به مقام اطمینان یاد می شود.(فجر، آیه 27) در این مرتبه نفس از فقر هویتی محض به استغنای می رسد که در ساختار مظهریت از غنی حمید(فاطر، آیه 15) تجلی می یابد.

بازتاب مقام استغنای مظهری – نه استغنای استقلالی که نادرست و ناروا است- که از طریق اطمینان نفس به دست می آید، احساس خوشبختی و رضایت مندی است که در آیات قرآنی از آن به «راضیه مرضیه» دوسویه خدا و خلق یاد شده است.(فجر، آیات 27 تا 30)

نکته مهم این که این نیازهای سه گانه نفس انسانی، در ساختار وراثتی و دراستی است؛ به این معنا که با آن که زیستی و وراثتی است ولی اکتسابی و قابل یادگیری است و تقویت و تضعیف است. از خصوصیات و ویژگی های مهم آن ها باید به این نکات نیز توجه داد: 1. اگر نیازهای غریزی – فطری، پایین تر ارضا نشود انسان به نیازهای بالاتر بی توجه یا کم توجه است؛ 2. نیازهای پایین تر، قوی تر و نیرومندتر و هم چنین مقدم هستند؛ 3. تقویت پایین تر موجب تضعیف بالاتر می شود؛ 4. نیازهای بالاتر دیرتر خودنمایی می کند؛ 5. نیازهای پایین تر برای زنده ماندن ضروری است، در حالی که نیازهای بالاتر و برتر این چنین نیست؛ 6. عدم ارضای نیازهای پایین تر موجب نارسایی و کمبود در فرد می شود؛ 7. نیازهای برتر برای سلامت روانی و احساس خوشبختی و رضایتمندی از زندگی بسیار مهم و اساسی است؛ 8. ارضای نیازهای برتر به بهبود شرایط بیرونی اجتماعی و اقتصادی و امنیتی و مانند آن ها بستگی بیش تری دارد؛ 9. ارضای کامل نیازهای پایین ضروری نیست، بلکه تامین بخشی از آن کفایت می کند؛ 10. اگر کسی نتواند نیازهای ایمنی و آرامشی خود را تامین کند و از قوه دافعه به درستی استفاده نماید، هماره از نظر هیجانی بیمار بوده و به جای آرامش و اطمینان گرفتار ترس، اضطراب، بی نظمی و بی ثباتی است.

چنان که گفته شد این مراتب نسبت به اکثریت مردم است و هماره استثناهایی نیز دارد. در روایت است که انسان کامل و عاقل کسی است که مال و حتی جانش را برای عزت نفس و عرض و آبرو می دهد؛ پس در شرایط عالی، انسان کامل به نیازهای جسمی کم توجه تر می شود و به ایثار و احسان و اکرام گرایش می یابد.(انسان، آیات 5 تا 12) هم چنین انسان در سنین بالاتر به نیازهای قلبی و عاطفی خویش بیش تر توجه و اهتمام می ورزد و برای دانستن و سپس در مرحله بعد فهمیدن تلاش بیش تری کرده و بر آن است تا جزم اندیشه ای را به عزم ارادی و ایمان تبدیل کند و با به خطر افکندن جان برای کسب دانش و فهمیدن و رشد و شکوفایی و رسیدن به استغنای مظهری تلاش کند و به مرزهای خطر وارد شود و با پناه آوری به خطر کسب علم و دانشی کند که سرنوشت او را رقم زده و تغییر می دهد.(انشقاق، آیه 6؛ توبه، آیه 6 و آیات دیگر)

ویژگی انسان در مرتبه اطمینان و رضایت مندی عبارت است از: 1. درک روشن از واقعیت به سبب کشف الغطاء و رویت ملکوت یا نظر در ملکوت(ق، آیه 20؛ انعام، آیه 75؛ اعراف، آیه 185)؛ 2. واقعیت بینی و حقیقت گرایی؛ 3. احساس تعهد به دیگران و همه هستی(شعراء، آیه 3؛ توبه، آیه 128؛ و آیات دیگر)؛ 4. علاقه اجتماعی(همان)؛ 5. روابط عمیق انسانی(همان)؛ 6. تحمل پذیری و پذیرش دیگران (فرقان، آیات 63 و 72؛ توبه، آیه 61؛ احقاف، آیه 35)؛ 7. خلاقیت و نوآوری(زخرف، آیه 22؛ لقمان، آیه) ؛ 8. مقاومت در برابر فشارهای اجتماعی و فرهنگ پذیری(کافرون، آیه 2؛ ممتحنه، آیه 4) ؛ 9. ایثارگری و اکرام (انسان، آیات 5 تا 12)؛ 10. تجربیات شهودی و عرفانی(تکاثر، آیات 5 و 7؛ انعام، آیه 75 و آیات دیگر)؛ 11. تواضع  وفروتنی(لقمان ، آیه 18)؛ 12. آزادمنشی (اعراف، آیه 157 و آیات دیگر)

باید توجه داشت که قرآن هر چند برای صفات منفی بسیاری بیان کرده ؛ ولی نظر مثبتی به انسان داشته و او را شایسته خلافت و جانشینی دانسته  است. این رویکرد و نگاه به انسان بسیار مهم و اساسی در روان شناسی قرآنی است؛ زیرا بسیاری از روان شناسان با رویکرد منفی به انسان ، نفس انسانی را در جایگاهی قرار می دهند که به نظر می رسد که جنبه منقی آن قوی تر است و انسان را شروری هم چون شیطان دانسته اند و همین رویکرد در تحلیل شخصیت انسانی و راهبردهای درمان شناختی و رفتاری که ارایه می دهند نیز تاثیر منفی به جا گذاشته است.